Kırgızistan Atasözleri

Kırgız Atasöz ve Deyimlerinde İnsan Bedeni ile ilgili Kavramlar ve Kullanimlar

Kırgız halkının dilinde yaşayan ve sıkça kullanılan atasöz ve deyimler ta Orhon ve Yenisey yazıtlarından beri kullanılagelmektedir.
Kırgızlar, ezelden beri büyüklere hürmet göstermiş ve onların öğütlerini hayatta kullanmış olan millettir.

Hayat ne kadar zor ve çeşitli ise, Kırgız atasöz ve deyimleri de o kadar derin, aklı içeren ve kısa cümle içinde büyük bir düşünceyi kapsayan bir fikir hazinesidir.
Kırgız halkının artık ilerlemiş olan dünya görüşü, inanç, gelenek, akrabalık, avcılık, çiftçilik, dini kavramlar, adaletsizlik ve beden gibi birçok kavramlar atasöz ve deyimlerinde oldukça derin ve önemli yer almıştır.


Kırgız folkloru 1920 yıllarında başlandığı dolayısıyla atasöz ve deyimleri de 1922’de başta K. Miftakov olmak üzere devlet tarafından tayin edilmiş olan ekip üyeleri tarafından toplanmıştır. Bu tür işlerin sonucu olarak, tüm atasöz ve deyimler üzerinde inceleme ve sınıflandırmalar yapılmıştır.


Atasöz ve deyimler kitap haline getirilerek devamlı yayınlanmaya başlamıştır.
Kırgız Makal – Lakaptarı, Frunze, 1936.

Kerimcanova, B., Kırgızdın Makal Menen Lakaptarı, Kırgızmambas, Frunze, 1948.
Kırgız Makaldarı, Frunze, 1954.
Kırgız Elinin Makal Cana Lakaptarı, Kırgızmambas, Frunze, 1955.
Kırgız Elinin Makal - Lakaptarı, KSSR İlimder Akadaemiyası basması, Frunze, 1968.
Kırgız Makal – Lakaptarı, Kırgızstan, Frunze, 1982.
Zakirov, S., Kırgız Makal – Lakaptarı, Mektep, Frunze, 1972.
Kırgız Makaldarı, Bişkek, 1996.
Makaldar Cana Comoktor, Bişkek, 1998.
Makal – Lakaptar, Bişkek, 2001.
Kırgız Makal – Lakap Cana Uçkul Söz Türmöktörü, Bişkek, 2004.
Kırgız Makal – Lakaptarı, Karabalta, 2005.

Kırgız atasöz ve deyimleri kavram ve kullanım açısından çok çeşitlidir. Mesela, insan bedeni ile ilgili kelimeler hem bu deyimli birisini örnek alarak terbiye etmek için, hem de vücudu ön planda tutarak önem vermek amacında kullanılmaktadır.
Baş akıldın kabı, köz candın aynegi.
(Akılın sepeti baş, göz ise canın aynasıdır.)

Asıl taştan, akıl baştan.
(Taştan pahalı eşya, baştan ise akıl çıkar.)

İnsanın hayvandan farkı onun aklıdır. İnsanın aklı pahalı taş veya büyük baş ile ölç edilemez. Akıllı insan her yerde her durum ve her şartta önde bulunacağını vurgulayan bu tür atasözlerin belirttiğimiz kaynaklarda ve pek çok dergide binlerce örneği bulunmaktadır.
Butunan müdürülgön turat
Tilinen müdürülgön turbayt.
(Ayağından düşen kalkar, sözünden tutulan kurtulamaz).

Cigit közünön emes, sözünön sınalat.
(Yiğit gözünden değil, dediklerinden değerlendirilir)

Bu örnekte alınan atasözlerde insan, gözü ve güzelliği ile değil, verdiği sözü ile tanınması vurgulanmıştır. Söz veya söylediklerine insanın seviyesi akıl derecesi, iç dünyası ve dünya görüşü v.s. açıklanmaktadır. Bunun yanı sıra insanın verdiği sözü ne kadar önemli olduğu bu atasözlerinde daha da belirlenmektedir.

Cakınga köz, alıksa til cetkiret.
(Yakın olanın bir yeri göz ile görürsün, uzağı ise yazdığın yazı, mektup ve mesaj ile ulaşırsın).

Tattuu tilden can cırgayt.
(Güzel konuşmadan zevk alırsın.)

Yukarıdaki ilk atasözde bulunan “til” kelimesi organ olan dil değil, lisan anlamındadır ve insan konuşması, mektubu, sözü v.s. ile değer kazanır. Dil lezzetli veya tatlı olamaz. Böylece bir ikinci örnekte, insanın konuşması cennet gibidir veya onun konuşmasından zevk, mutluluk, sevgi v.s. gibi pozitifleri hissetme anlamlarını taşımaktadır.
Uzun til uudan caman.
(Acı konuşma zehirden beterdir.)

Tildi boş koyso, tişti sındırat.
(Diline sahip olamayan, dişlerinden ayrılır.)

Til topçusuz, ooz açkıçsız.
(Dil düğmelenemez, ağız ise kilitlenemez.)

Bunun gibi pek çok atasözlerinde insan dili bir organ olarak değil lisan olarak dünyadaki her şeyin asıl noktası hükmündedir ve bunlara eşya gibi davranılamaması söz konusu olmaktadır. Dil aracılığı ile iyi kötü işler yapılır. Kötü şeyleri konuşan dil, dişi de kırabilir. Onun için Kırgızlar, «tuuganım da til, düşmanım da til» derler. (Dilim, benim hem akrabam, hem de düşmanımdır). Kırgızın her ailesinde ‘tilin’ önemi de yeri de büyüktür.
Bunun gibi incelemelerde insanın vücudu ile ilgili atasözler üzerinde terbiye ne kadar önemli ise, söz konusu atasözlerini yerinde ve zamanında kullanabilmek de bizim kuşak için de çok önemlidir
Kolu oynobogondun oozu oynoboyt.
(Gayret etmeyen el, ağza ekmek getirmez.)

Köz korkok, kol batır.
(İş gözle değil elle yapılır.)

Köz caltangan zor işti, kol bütüröt.
(İş gözle değil elle yapılır.)

Yukarıdaki ilk örneğe göre; çalışmayan veya çalışmak istemeyen birisi daima aç sayılır, yani hayat onun için zordur. Sonraki iki örnekte ise, iş yapmaktan gözü korkan birisi, işi ile meşgul olursa işini bitirebilir. Bu ve bunun gibi atasözlerinin terbiye alanında büyük bir katkısı vardır. İnsanı insan eden emektir sözü de bunu vurgulamaktadır.

Camanga aytılgan söz kulaktın sırtında kalat
Cakşıga aytılgan söz cüröktö kalat.
(Dinlemeze söylenen söz kulaktan geçer, akıllı birisine söylenen söz aklında kalır.)

Söz ve öğüt bilen birine söylenir. Öyle birisi söylenen sözü aklında tutar ve bunu günlük hayatında da kullanır.
Göçmen Kırgız, insanın iç dünyasına ve ruhuna önem verir. İnsanın iç dünyası başka bir deyişle gönlü, her şeyden önce gelir ve insan kimliği için vazgeçilmez unsurdur.
Komuz sınsa ır cok, könül sınsa sır cok.
(Kalbin kırılırsa, hürmetin faydası nedir.)

Caman sözdön könül kirdeyt.
(Kötü şeyler söylenir, insanın kalbi kırılır.)

İnsanlar arasında gönül, temiz ve saf davranışlar olmazsa ilişkiler uzun sürmezdir. Bu alakalar gittikçe hürmet ve saygının anlamı kalmaz. Saygı yoksa sır da söylenmezdir.
Kırgız askeri hayatında ne kadar kahraman, lider, el başçısını büyütmüştür. Onları büyütmek ve yetiştirmek için atasözlerin de katkısı sonsuz ve büyüktür.

Eek astında eldi oylo.
Cakşı uul eline baş bolot, caman uul eline kas bolot.

Baatırdık bilekte emes cüröktö.

Cakşı uul el kamın ceyt.
(İyi insan milletini düşünür, kötü ise kendisini.)


Batırdın körkü mandayda, çeçendin körkü tandayda.

Batır kol baştayt, çeçen söz baştayt.
Baş kesmek bar, til kesmek cok
(Er kişi kavmi için vardır, çeçen ise sözü ile vardır.)

Kadın ve kızların iyi bir hanım ve anne olsun niyetiyle söylenen ne kadar atasözleri bulunmaktadır. Örneğin,
Aşın bolboso da kaşın bolsun.
(Yiyeceklerin yoksa bile, gelen birisini iyi karşıla).

Astına aş koy, eki kolun boş koy.
(Yemekleri ver de serbest bırak).

Kırgız ailesinde kız ve hanımların önemli bir yeri vardır.

Beş kol ten emes.
(Beş parmağın beşi de denk değil).

Butu menen basıp, murdu tıngandın barı adam atalbayt.
(Her görülen insan adam sayılmaz.)

İnsanı insan eden çok önemli şeyler vardır. İnsanlar birbirine benzemez. Her birinin yapısı farklıdır. Bu ve bunun gibi atasözlerine göre, insan olmak için ilk önce insanlığını kaybetmemenin gerektiği fikri vardır. İnsanlık her şeyden önemlidir. İşte birkaç örnek daha:
Boor oorusa boorgo tebet.
(İyilik yapmak isteyen insandan uzaklaşma.)

Bu örnekte, insanların birbirine ihtiyacının olduğu ve daima birbiriyle iyi ilişkiler içinde olması vurgulanmıştır.
Kırgız atasözleri ve deyimlerinde yalan söylememenin önemine de işaret edilmiştir. Bu sözler, ahlakî ve didaktik yönden önemli sözlerdir.
Böyröktön şıyrak çıgargan.
(Olmayan şeyi söylemek)

Kalp söz baştı keset.
(Yalan söyleyen insan değerini kaybeder.)

Kalptı oozu murdu kıyşaybay aytat.
(Yalanı gerçek gibi söylemek.)

Köz menen körgön çın, kulak menen ukkan kalp.
(Duyduğun her şey gerçek değil, onu göz ile görmek lazım.)

Taşçı taştı teşet, uşak baştı keset.
(Dedikodu, insanı yıpratır ve insana zarar verir.)

Demek ki, insanın her adımda, insan olmanın hakkını vererek yaşamalıdır.

Atasözleri ve deyimler içinde cömertlik konusu da önemli yer tutar. Cömertlik kavram, insanı yücelten erdemlerden biridir.

Algan koldon bergen kol mart.
(Almaktansa veren el cömerttir.)

Cigittin dankı çıkpayt kolu açık mart bolboso.
(Yiğit cömert değilse ün kazanamaz.)

Böylece her konuda zekâ, akıllı v.s. anlamların taşıyan atasöz ve deyimler Kıgız halkının asırlar boyu aldığı tecrübe ve neticesinin sonucudur. Gerçekten de geçmişte kullanılan bu deyim ve atasözler günümüzde de güncelliğini kaybetmemiştir. Kısa ve net fikri içeren deyim ve deyişlerde, insaniyetin ruhi tecrübesi, edep ve ahlaki gibi pek çok hasleti yansıtılmıştır. Diğer taraftan bu sözlerin halkımızın “dar geçitlerinde” yol gösteren ve ışık tutan sözler olduğunu da söyleyelim.


Asırlarca kuşaktan kuşağa verilmiş olan atasöz ve deyimlere bugün hayatın her safhasında ihtiyacımızın olduğu şüphesizdir.
Dil hazinemizin en önemli yadigârlarından biri olan atasöz ve deyimler üzerinde yapılacak daha pek çok iş vardır. Ben bu çalışmamda, Kırgız kültüründe yer alan atasöz ve deyimlerin bir kısmını ve bunlarla ilgili mesajları vermeye çalıştım. Dilerim kültürümüze katkımız olsun.

Dr. Venera TURATBEK KIZI (Kırgızistan-Türkiye Manas Üniversitesi)

Alintidir

Kırgızistan Atasözleri

* Aç gözlüden ayran istesen, paran var mı, der.
* Atına saygı gösteren, yaya gitmez.
* Az kaygıyı aş bastırır, çok kaygıyı dost bastırır.
* Bahadır ölse, bir ölür, Korkak ölse, bin ölür.
* Bayram günü kadın alma, yağmurlu gün at koşturma.
* Çağrılmamış konuk, süpürülmemiş yere oturur.
* Çıktığın dağ yüksek ise, attığın taş uzağa gider.
* Danışılarak kesilen parmak ağrımaz.
* Doğru söz demiri keser, keskin söz kılıcı keser.
* Ecel gelince demir sandık giysi değil.
* Evinin zenginliğini göçerken bilirsin.
* Güneş bekleyen soğuktan donar, zengin bekleyen açlıktan ölür.
* Hakikat eğilir fakat kırılmaz.
* Halkını özlemeyen yiğit olmaz, yerini özlemeyen hayvan olmaz.
* Herkes her biri üçün, Her biri, herkes üçün.
* İlmin padişahı, akıl; sözün padişahı atasözü.
* İnsan demirden sert, gülden nazik.
* İnsan istese taştan su, balçıktan gül çıkarır.
* İşi yürüyenin köpeği ot yer, işi yürümeyenin gelini hırsızlık yapar.
* Kapısını görüp baş köşeye geç, ******* görüp kızını al.
* Kavak gibi boy vereceğine, iğne gibi akıl versin.
* Kaygı ömür bitirir, yalan bahtı bitirir
* Kendi başındaki deveyi görmeyen, başkasının başındaki çöpü görür.
* Komşu iyi olursa, kör kız koca bulur.
* Kurnaz tilki, parasız kalmaz.
* Sabrın sonu sarı altın.
* Sağlam vücudun, ruhu da sağlam.
* Sarhoşun gücü dilinde.
* Sofu soğan yemez, yiyince de kabuğunu bile bırakmaz.
* Su içtiğin kuyuya tükürme.
* Suyun girdabı, ihtiyarın bedduası tehlikelidir.
* Şapka altında kurt yok deme, çene altında düşman yok deme.
* Tembele iş bulsan, kendine akıl öğretir.
* Vatanına bağlanmayan halk olmaz, halkını sevmeyen yiğit olmaz.
* Yağmur ile yer yeşerir, emek ile millet gelişir.
* Yedi defa ölçüp, bir defa kes.
* Yedi milletin dilini bil, yedi türlü bilim bil.
* Yiğit babasız olmaz, insan hatasız olmaz.
* Yiğit ölse adı kalır, korkak ölse nesi kalır.
* Yüz dost az, bir düşman çok.
* Zenginlik gaye değil, fakirlik ayıp değil.